JiletliPasta

Aşkı bir çatışma halinde yaşıyordu Erika ve Walter. İlk karşılaştıkları sahnede, Erika ve annesi Walter’ı asansöre almıyorlar, Walter ise merdivenle onları takip ediyordu. Tıpkı bu sahnede olduğu gibi, Walter film boyunca da merdiven çıkan taraf olmak zorunda kalıyordu. Bu genç yakışıklı adam, çok zor bir karaktere aşık oluyor, hayatının dönem dönem nasıl mahvolduğuna şahit oluyordu. Walter’ın Erika’ya olan arzusu onu, mühendislik okumasına rağmen konservatuara girecek kadar etkiliyordu. Hayatını değiştirdiği bu kadın, onun ruhsal olarak da büyük bir değişim yaşamasına neden olacak, mazoşist arzuların, bir aşkı nasıl paramparça ettiğine izleyiciler şahit olacaktı.

Yapı olarak filme baktığımızda ise serim, düğüm, çözüm şeklinde klasik bir anlatıdan söz edemiyoruz. Bu yapı bilinçli olarak bozuluyor. Çatışmaların sonucunda izleyiciyi rahatlatan hiçbir gelişme yaşanmıyor. Çatışmaların nedeni son derece sıradan gözüken, basit şeylerden kaynaklanmıyor. Başlı başına psikoanalitik bir süreç var burada. Erika’nın annesiyle yaşadıkları, basit bir anne kız çatışmasından çok öte. Ama belki de bastırılmış olan şiddetin, daha cesurca ele alınmış şeklidir bu. Kapalı kapılar ardında, birbirine şiddet uygulayan anne kızların varlığından emin olsak da çevremizde bu tarz ilişkiye sahip insanları genellikle bilmeyiz. Yüzleşmek, bilmek istemediğimiz pek çok şey aslında Erika karakteri üzerinden bize aktarılır. Ama burada önemli olan nokta, yazıda zaman zaman örnekleyerek açıklayacağım gibi, bunun bireysel bir eleştiriden çok, toplumsal bir eleştiri şeklinde yapılmış olmasıdır.

Brecht Estetiği ve Sinema adlı bir kitaba atıfta bulunarak; bu film özdeşleşme ve catharsise bakışı açısından Brecht’in kuramına yakın bir çizgide. Godard’ın bazı filmlerinde olduğu gibi, kameraya konuşan oyuncular, gerçeküstü sahneler olmasa da bu film de seyircide rahatlama yerine, sorgulama yaratıyor. Klasik bir yapıdan çok uzak. Filmin sonunda diğer Haneke filmlerinde olduğu gibi soru işaretleriyle baş başa kalıyoruz.

Günümüzde senaryonun başarılı bulunması ile izleyici üzerinde yarattığı özdeşleşme ilişkisi arasında sıkı bağ olduğunu biliyoruz. Özdeşleşme ve catharsis izleyici için çok önemli. Bizler sürekli bir şeylerin altında ezilen, hep hak arar bir halde olduğumuzdan belki de, sinemada birilerinin bizim yerimize kazanmasını bekliyoruz. Gündelik hayattaki olumsuz, kötü şeylerden kısa bir süreliğine de olsa kopup, arınmak istiyoruz. Catharsis bilindiği gibi Aristotales’in Poetika’sında çok önem verilerek anlatılmış, önemli bir kavram. Dolayısıyla Aristotalesci tiyatroda özdeşleşme ve bunun sonucunda ortaya çıkan Catharsis çok önemli. Brecht ise buna karşı çıkarak epik tiyatroyu kuruyor. Bu catharsis mevzusu edebiyatta da çok önemli bir yer tutuyor malum. Örneğin Shakespeare’in eserlerini okuduğumuzda Catharsis'in belirgin kullanımına şahit oluyoruz. Her karakter ettiğini bir şekilde buluyor, kötü olanlar başka bir şekilde yaptıklarının bedelini ödüyorlar. İzleyici her oyunda bir karakterle özdeşleşme kurabiliyor ve ona yapılan haksızlığın intikamı alındığında çok mutlu oluyor. Oyunlarda, kötülük yapanların, gücü kötüye kullananların başlarına gelecek tehlikelerle ilgili de sürekli seyirciye mesaj veriliyor. Gerçek dünyada ise böyle bir anlayışın olmadığını biliyoruz. İzleyicinin büyük bir kısmı bu filmdeki karakterlerle bir özdeşleşmeye giremez. Kimse Erika ya da Walter için ağlamaz. Ama bazı anlar vardır ki; film onların çözümlenmesinde ya da anlamlandırılmasında önemli bir yer tutar. Bu filmin etkisinde kalan çoğu insanın, filmlerdeki insanlardan birer kahranmış gibi söz etmesini bekleyemeyiz. Onlar bir kere sapkın kişiliklerdir. Normal olanın çok dışındadırlar. Bizde acındırma uyandırmazlar. Aksine bizi huzursuz ederler.

Şüphesiz filmin içindeki bazı sahneler izleyiciyi çok zorlar. Erotik filmlerde bile rastlanmayan bir müstehcenlik vardır. Oysa bizi rahatsız eden bu müstehcenlik değildir. O sahnelerin izleyiciyi hiç hazırlamadan veriliş ve sunuluş şeklidir. İnsanların hayatında unutmak istediği, yapmaktan ya da düşünmekten utandığı şeyleri Haneke bir anda karşımıza çıkarır.

İnsanlar bir nevi Erika gibi davranmaya başladıklarını fark edebilirler. Kendi içlerindeki çatışmaya uzak şeylerle karşılaşmayabilirler. Erika, bir kabinde kadına oral sex yapan bir kadını izlemekten hoşnut iken, filmin diğer bir sahnesinde bu eylem onu kusturacak kadar iğrenç gelir. Kendi kabinde filmleri izliyorken; dergilere bakan öğrencisini yakaladığında çocuğa bir domuz olduğunu ve kadın bedenini aşağıladığını söyleyecektir.

Erika'nın ya da Walter'ın her insanın bilinçaltına indiğini söylemek çok iddialı olacaktır. Sonuçta Erika Borderline hastası bir karakterin özelliklerini taşımaktadır. Hatta bu karakter öyle iyi çizilmiştir ki, psikiyatri bölümlerinde film kaynak olarak gösterilmektedir. Bu zaferin büyük bir bölümü de kitabın yazarına aittir.

Erika aslında "id"in çokça etkisinde kalmış, başarısız bir süper ego gibidir. Ona doyum sağlayabilecek süper bir kariyeri vardır. Filmde o aşamaları göremeyiz ama anlarız ki Erika çok çalışmış, çok zorlu bir hayatın sonucunda o noktaya gelmiştir.
Hiç arkadaşı yoktur, parasını pahalı elbiselere yatırır. O elbiseleri de hiç bir zaman giydiğini görmeyiz. Tıpkı onun düşleri gibi, bir dolapta kitli kalırlar.

Bu da bir nevi modern toplumda çırpınan insanın eleştirisi gibidir. Tüketmek için kazanır, kullanmayacağını bildiği şeylere bir servet öder ama o aldığı şeyler asla bir nesne değildir, başka bir hayatın düşleridir.

Filmde iyi ve kötünün dünyası yoktur. İnsan vardır. Modern dünyaya sıkışıp kalmış insanlar vardır. Dağılmış bir aile, belki de çok yetenekli çocukların dramı, uyum sağlayamadıkları bir dünyada çırpınışları.Yetenekli insanların diğer karakterlerden daha farklı, daha sapkın çizildiği dikkat çekici bir noktadır. Örneğin, Erika'nın öğrencisi Anna, diğerlerine göre yeteneksiz, hırslı bir annenin etkisi altında, korku dolu gözlerle dersleri izleyen, konser zamanları hastalanan zayıf, genç bir kızdır. Öyle ki Erika'nın annesi gibi onun annesinin de ilgisi, sevgiden uzak, başka bir temele dayalıdır. Belki de Erika onda kendi çocukluğunu görmüştür. Belki de bu yüzden Anna'dan hiç hoşlanmıyordur. Karakterlerin filmde anlatılışına baktığımızda yüzeysel hiç bir yan bulamadığımız gibi her şeyden birkaç anlam çıkarabilmekteyiz.

Tekrandan Katharsis meselesine dönecek olursak, Katharsis'in insanlarda gerçekleşmesi için Haneke bir zemin sunmaz. Erika'nın Anna'ya yaptıkları kelimenin tam anlamıyla onun yanına kalır. Sadece bir aşığın intikamını aldığına şahitlik ederiz. O da Walter'dır. Ama yine Walter'ın ceza olarak Erika'ya yaşattıkları da fantazilerinin ürünüdür. Walter'ın aşka bakışı belki de asla eskisi gibi olmayacaktır. İlk başlardan hayranlıkla ve Schubert sevgisi ile kök salan bir tutku, yerini sapkın isteklere bırakır. Walter'ın düşlerindeki kadınla sevişmek için evine gittiği zaman duyduğu heyecan, büyük bir hayal kırıklığına dönüşür. Burada genç bir aşığın duygularıyla, mazoşist bir kadının duyguları çarpışır.
Tarihte en önemli iletişim araçlarından biri olan mektup, aşıklar için romantizmin semboli gibidir ve bu filmde yine form değiştirir, Erika'nın yazdığı Mektubu okuyan genç bir adam, içinde yazılanları asla tahmin edemez bir haldedir. Salt cinsel bir arzu duymuyordur o kadına, okur ve yıkılır.